Vivat Konstytucja 3 Maja!
230 rocznica uchwalenia pierwszej w Europie nowoczesnej konstytucji.
Uchwalona 3 maja 1791 r. Ustawa Rządowa była ukoronowaniem panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jej korzenie są jednak znacznie głębsze. Już od początku XVIII w. w Polsce rodziły się idee głębokich reform politycznych. Przełom w myśleniu o reformie państwa przyczynił się do I rozbioru Polski. Wydający zgodę na rozbiór Sejm rozbiorowy (1773-1775) przypieczętowując los Polski jednocześnie powołał do życia Komisję Edukacji Narodowej. Związani z nią: Hugo Kołłątaj, Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Potocki byli najważniejszymi architektami Konstytucji 3 Maja.
Obrady Sejmu Wielkiego (1788-1792) przypadły na bardzo skomplikowaną sytuację międzynarodową, angażującą państwa rozbiorowe. Rosja prowadziła wojnę ze Szwecją i Turcją, Austria wspierała Rosję przeciw Turcji, Prusy prezentowały niechętną względem carskiego imperium postawę. Sytuacja ta wydawała się sprzyjać reformom państwa i podjęcia działań do odzyskania suwerenności. Już od grudnia 1790 r. w tajemnicy spotykali się najważniejsi przedstawiciele obozu reformatorskiego: Stanisław Małachowski, Hugo Kołłątaj, Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Potocki i Tadeusz Matuszewicz. Dyskutowano kształt reformy państwa analizując konstytucję amerykańską oraz prace francuskiego Zgromadzenia Narodowego. Efekt ich działań, projekt Ustawy Rządowej odczytano a następnie uchwalono w dniu 3 maja 1791, pod nieobecność większości przeciwników reform państwowych. Jedenaście artykułów Konstytucji zmieniało ustrój państwa, łącząc nowoczesność z umiarkowaniem reform wprowadzanych na drodze parlamentarnej, co odróżniało ją od krwawej drogi rewolucyjnej Francji. Dokument wprowadzał monteskiuszowski trójpodział władzy, dokonywał zasadniczych zmian w państwie o stanowej strukturze społecznej, likwidował uprzywilejowanie stanowe, paraliżującą państwo wolną elekcję, konfederacje i liberum veto. Zapis o dziedziczności zapewniał tron „elekcyjny przez familie”, czyli w jednej dynastii. Przewidziano zapis o szlachcie ziemianach, dopuszczając jednocześnie do swobód obywatelskich mieszczan. Tolerancję wyznaniową ukryto w zapisie artykułu nadającemu wyznaniu katolickiemu prawa religii panującej.
Konstytucja 3 maja nie kończyła reform Sejmu Czteroletniego, ale była aktem inicjującym nowy system ustrojowy, dawała podwaliny pod powstanie nowoczesnego narodu i społeczeństwa obywatelskiego. Choć obowiązywała jedynie 14 miesięcy, była wielkim osiągnięciem, pierwszą w Europie nowoczesną konstytucją, przyjętą w sposób demokratyczny.
Przeciwdziałając utracie wpływów w Polsce Rosja podjęła działania wojenne przeciwko Rzeczypospolitej i wraz z przeciwnikami nurtu reformatorskiego, a zatem i Konstytucji 3 Maja, doprowadzili do kapitulacji króla. Przeciwnicy konstytucji zjednoczyli się w konfederacji, zawartej w Targowicy. Rozpoczęto niszczenie wszelkich przejawów działań reformatorskich a szczególnie tekstów uchwalonej Ustawy Rządowej.
W Archiwum Głównym Akt Dawnych przechowywane są trzy oryginalne egzemplarze Konstytucji 3 Maja. Jeden z tekstów umieszczony jest w księdze zawierającej ustawy sejmu uchwalone w latach 1790-1792, przechowywanej w tzw. Metryce Litewskiej. Kolejny z egzemplarzy zachował się w Archiwum Publicznym Potockich, w księdze zawierającej ustawy sejmu z 1791 r. Był on ukrywany przez przedstawicieli rodziny, zaangażowanej w powstanie aktu prawnego, w Zbiorach Archiwum Publicznego Potockich w Wilanowie. W latach 70. XIX w. Archiwum trafiło do podkrakowskich Krzeszowic, skąd po 1945 r. powróciło do Warszawy. Egzemplarz z Archiwum Sejmu Czteroletniego przechował jeden z sekretarzy sejmowych. Archiwum to zostało wywiezione po upadku powstania listopadowego do Rosji, skąd powróciło do Polski dopiero w 1964 r.
W ciągu pierwszego roku od uchwalenia Ustawy Rządowej, miała ona co najmniej 14 wydań. Urzędowy tekst druku Konstytucji 3 Maja wniesiony został 5 maja 1791 r. do akt grodzkich warszawskich, nabierając oficjalnego charakteru, stanowiąc odtąd podstawę prawomocności aktów prawnych Sejmu Czteroletniego. Konstytucja stanowiła symbol dążenia do odrodzenia narodowego przez cały okres zaborów.
Stała się mitem dla żyjących pod zaborami, który przywoływały słowa działacza emigracyjnego po powstaniu listopadowym Janusza Woronicza: Ustawa 3 maja nie zdołała odwrócić już rozbiorów, uratować niepodległości narodu, uratowała go wszakże pod względem wewnętrznej naprawy, uratowała od wiecznej zagłady. Z zapałem powitał ją cały naród i po dziś dzień jest ona jedynym węzłem rozszarpanej Polski.
Pamięć o konstytucji przetrwała przede wszystkim w organizowanych obchodach rocznicowych uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Rozbudzały one świadomość narodową i potrzebę walki o niepodległość, służyły budowaniu tożsamości narodowej Polaków, podzielonych między trzech okupantów, trzy systemy polityczne. W organizację obchodów angażowało się wiele organizacji społecznych i liczne miasta, różnorodne grupy zawodowe i społeczne. Do eksplozji nastrojów patriotycznych wszystkich środowisk życia społecznego doszło w czasie obchodów 125. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja, zorganizowanych w 1916 r. w Warszawie i wielu innych miastach. Żadne wcześniejsze ani późniejsze jubileusze nie przebiegały w takiej atmosferze.
29 kwietnia 1919 r. sejm przyjął ustawę o ustanowieniu „po wieczne czasy” święta narodowego w dniu 3 maja.
Przechowywane w AGAD dokumenty konstytucji wpisano w 2014 r. na listę krajową programu UNESCO „Pamięć Świata”, a w 2015 r. Komisja Europejska przyznała im prestiżowy Znak Dziedzictwa Europejskiego.
dr Barbara Berska
