100 lat PUBLICZNEJ SŁUŻBY CYWILNEJ w POLSCE

Mija właśnie 100 lat, gdy Sejm II Rzeczypospolitej w dniu 17 lutego 1922 uchwalił ustawę o państwowej służbie cywilnej. Był to bardzo ważny krok na drodze do odbudowy niepodległej Polski, tworzenia struktur odradzającego się państwa. Problematyka kadr urzędniczych administracji publicznej wymagała pilnego rozwiązania. Urzędnicy, na których oprzeć miała się budowana administracja, pochodzili z różnych zaborów, posiadali odmienne kwalifikacje i wzorce etyczne. Przygotowana koncepcja zakładała powstanie państwowej służby cywilnej, opartej na niemieckim modelu służby publicznej o charakterze publiczno-prawnym. Przedmiotowej ustawie podlegali prawie wszyscy państwowi funkcjonariusze cywilni z wyłączeniem sędziów i prokuratorów, nauczycieli i wykładowców wyższych uczelni oraz pracowników kolei i poczty. Stosunek służbowy zawiązywał się z chwilą wręczenia aktu mianowania. Wyróżniono dwa rodzaje mianowania: na stałe i tzw. mianowanie prowizoryczne a poprzedzała je roczna służba przygotowawcza.

Funkcjonariuszem mogła zostać osoba spełniająca szereg warunków, jak posiadanie obywatelstwa polskiego, nieskazitelną przeszłość, zdolność do czynności prawnych oraz biegłą znajomość języka polskiego. Ustawa o państwowej służbie cywilnej wprowadzała podział funkcjonariuszy na dwie grupy: urzędników i niższych funkcjonariuszy państwowych. Urzędników dzielono, ze względu na posiadane wykształcenie, na trzy kategorie.

Pierwsze istotne zmiany w pragmatyce służbowej urzędników wprowadzono dwoma dekretami z 1944 i 1946 roku. Dekrety te rozszerzały pojęcie funkcjonariusza – do urzędników i niższych funkcjonariuszy państwowej służby cywilnej – dołączono sędziów, prokuratorów, aplikantów, asesorów sądowych oraz pracowników przedsiębiorstw i instytucji państwowych. Największą zmianą było odrzucenie zasady stabilizacji stosunku służbowego, który można było rozwiązać za trzymiesięcznym wypowiedzeniem.

Ustawa o państwowej służbie cywilnej z 1922 została uchylona przepisami wprowadzającymi nowy kodeks pracy z 1974 roku. 20 grudnia 1974 Rada Ministrów wydała rozporządzenie o prawach i obowiązkach urzędników, które stanowiło m.in., że pracownikiem państwowym może zostać tylko taka osoba, która ze względu na swoją postawę ideowo-moralną zapewni należyte wypełnianie zadań urzędu, co jednoznacznie wskazywało na upolitycznienie służby cywilnej i symbolizowało upadek zawodu urzędniczego w Polsce Ludowej.

Transformacja ustrojowa wymagała – jak kilkadziesiąt lat wcześniej – stworzenia nowych struktur państwa i kadry urzędniczej. We wrześniu 1990 rozpoczęto prace nad ustawą dotycząca pracowników urzędów administracji rządowej. 5 lipca 1996 sejm uchwalił ustawę o służbie cywilnej. W swych rozwiązaniach była ona wzorowana na systemie francuskiej służby publicznej. Ustawa stanowiła, iż w celu zapewnienia zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i neutralnego politycznie wykonywania zadań państwa, ustanawia się służbę cywilną. Korpus służby cywilnej stanowili pracownicy zatrudnieni na podstawie tej ustawy. Nawiązanie stosunku pracy następowało na podstawie mianowania na czas nieokreślony. Wprowadzono, w zależności od wykonywanej funkcji i zadań oraz kwalifikacji, cztery kategorie urzędnicze: A, B, S i C. Ustawa ponadto stworzyła strukturę organizacyjną służby cywilnej. Centralnym organem administracji rządowej, wyznaczanym przez Premiera i mu podległym był Szef Służby Cywilnej. Powstała również Rada Służby Cywilnej jako organ opiniodawczo-doradczy Premiera i Szefa Służby Cywilnej. Utworzono też trzy komisje służby cywilnej.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 podniosła standardy wykonywania zadań administracji publicznej przez służbę cywilną – zawodowstwo, rzetelność, bezstronność i polityczna neutralność – do rangi norm ogólnych ponadustawowych (art. 153 Konstytucji).

Ustawa z 1996 obowiązywała krótko bowiem już 18 grudnia 1998 uchwalona została nowa ustawa o służbie cywilnej. Odstąpiła ona od zasady mianowania wszystkich członków korpusu służby cywilnej, włączyła do korpusu służby cywilnej wszystkich urzędników administracji rządowej. Swoim zasięgiem objęła osoby zatrudnione na stanowiskach urzędniczych w: kancelarii Prezesa Rady Ministrów, urzędach ministrów i przewodniczących komitetów wchodzących w skład Rady Ministrów oraz urzędach centralnych organów administracji rządowej, urzędach wojewódzkich oraz innych urzędach stanowiących aparat pomocniczy terenowych organów administracji rządowej podległych ministrom lub centralnym organom administracji rządowej, Rządowym Centrum Studiów Strategicznych, komendach, inspektoratach i innych jednostkach organizacyjnych stanowiących aparat pomocniczy kierowników zespolonych służb, inspekcji i straży wojewódzkich oraz kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży, chyba że odrębne ustawy stanowiły inaczej.

Obie ustawy oprócz urzędników wyróżniały pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Korpus służby cywilnej tworzą pracownicy służby cywilnej zatrudnieni na podstawie umowy o pracę oraz urzędnicy służby cywilnej zatrudnieni na podstawie mianowania. Ustanowionych zostało 9 stopni służbowych urzędników służby cywilnej. Ustawa z 1996 o służbie cywilnej objęła swoim zakresem również Archiwa Państwowe.

W zasobie Archiwum Narodowego w Krakowie zachowało się kilkadziesiąt jednostek archiwalnych, związanych z historią służby cywilnej w Polsce a szczególnie jej działalności na terenie obecnego województwa małopolskiego. Są to przede wszystkim zgromadzone w zespole Urząd Wojewódzki Krakowski rozporządzenia, okólniki w sprawie służby przygotowawczej kandydatów na stanowiska w państwowej służbie cywilnej, sprawy awansów, mianowania urzędników, egzaminy i programy szkoleń dla urzędników administracji państwowej. Szczególnie te ostatnie materiały są licznie zachowane w zasobie. Realizowane, głównie przez najwyższych urzędników w województwie zadania, uwiecznione zostały na przechowywanych w zasobie fotografiach. Wymowne są tu rysunki przedstawiające jednego z wojewodów krakowskich, więzionego w czasie II wojny światowej w więzieniu w Nowym Wiśniczu. Obrazują one losy polskiej elity urzędniczej pod okupacją niemiecką.

Literatura:

Izdebski H., Kulesza M., Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, Warszawa 1999

Kudrycka B., Neutralność polityczna urzędników, Warszawa 1998

Malec J., Malec D., Historia administracji i myśli administracyjnej, Kraków 2000

Sokalska E., Służba cywilna – geneza, uregulowania prawne, prognozy, Acta Universitatis Wratislaviensis, „Przegląd Prawa i Administracji” LXXVIII, Wrocław 2008

Torus A., Kto wymyślił służbę cywilną, „Biuletyn Służby Cywilnej” 1998, nr 3 (9)

Ura E., Prawo urzędnicze, Warszawa 2004