… szkoła… szkoła…

W 2023 roku obchodzimy 250. rocznicę powołania Komisji Edukacji Narodowej. Współcześnie święto to, przypadające 14 października, jest bardziej znane jako Dzień Nauczyciela.

Czym była Komisja Edukacji Narodowej?

To jedna z pierwszych w Europie, powołana przez polski sejm 14 października 1773 r., państwowa centralna instytucja oświatowa, która miała przede wszystkim za zadanie odbudowanie systemu oświaty w Rzeczypospolitej. Opracowane zasady programowe i organizacyjne nowego systemu szkolnego, stanowiły część szeroko zakrojonej reformy państwa. Głównym ich celem było wykształcenie nowego pokolenia obywateli polskich, świadomych swych obowiązków, posiadających wiedzę i umiejętności praktyczne, oparte na ówczesnych osiągnięciach nauki.

Reformę szkolnictwa wprowadzono na wszystkich jego szczeblach. W programie kształcenia w szkołach średnich ograniczono profil filologiczno-retoryczny, na rzecz przedmiotów przyrodniczych, fizyki, historii, geografii oraz elementów nauk rolniczych i medycznych. Nauczanie na wszystkich poziomach odbywało się w języku polskim.

KEN udało się stworzyć jednolity system szkolnictwa, zreformować uniwersytety i opracować zbiór przepisów szkolnych. Ponadto Komisja zajęła się domowym kształceniem dziewcząt, a także zainicjowała powstanie sieci szkół parafialnych dla chłopów.

Komisja Edukacji Narodowej przestała istnieć wraz z upadkiem państwa polskiego. Stworzyła jednak podwaliny pod nowoczesny system szkolny: sprawną administrację, unowocześnione programy nauczania, wytyczyła jasno cele wychowania, wprowadziła metody kształcenia oparte na doświadczeniu i racjonalnym ujmowaniu zjawisk.

Z założeń i osiągnięć Komisji czerpano w miarę możliwości w czasach zaborów i nawiązywano do nich po odzyskaniu niepodległości.

Już pod koniec I wojny światowej Tymczasowa Rada Stanu w Królestwie Polskim wydała dekret o tymczasowej organizacji szkolnictwa elementarnego, podkreślając konieczność wprowadzenia obowiązku szkolnego.

Wydane w 1919 r. dekrety: o obowiązku szkolnym oraz o kształceniu nauczycieli szkół powszechnych ujednolicały sytuację oświatową w niepodległej Polsce.

Dekret o obowiązku szkolnym wprowadzał obowiązkową naukę w szkole podstawowej dla wszystkich dzieci w wieku od 7 do 14 lat. Początkowo dekret ten obejmował głównie teren byłego zaboru rosyjskiego, potem jednak stopniowo jego postanowienia zostały rozciągnięte na obszar całego kraju. W tym czasie na terenie byłego zaboru austriackiego nadal obowiązywały przepisy, uchwalone przez sejm galicyjski i Radę Szkolną Krajową, przewidujące sześcioletni obowiązek szkolny na wsi i siedmioletni w mieście (obowiązek szkolny został tutaj wprowadzony w 1873 r.).

Zapis o obowiązku szkolnym dla wszystkich obywateli państwa, znalazł się w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 roku (Dz. U. Nr 44, poz. 267, 1921, art. 118).

Przedszkolaki z Wzorowej Szkoły IV-klasowej Towarzystwa Szkół Ludowych w Krakowie przy ul. Wolskiej 19 (ob. Piłsudskiego), wraz z wychowawczynią, 1925-1926, fot. L. Sprung; ANK, Zbiór fotograficzny, sygn. 29/670/10540

Stopień zachowania akt szkolnych w zasobie ANK jest bardzo zróżnicowany. W jednym przypadku archiwalia pozwalają prześledzić dziesięciolecia funkcjonowania danej placówki (np. akta Gimnazjum i Liceum im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie), w innym natomiast przetrwał tylko fragment dokumentacji (np. Żeńska Szkoła Przemysłowa (Kupiecka) w Krakowie – są to protokoły egzaminu wstępnego; wykazy uczennic).

Wśród akt związanych z edukacją przechowywanych w zasobie Archiwum Narodowego w Krakowie znajdują się m. in.:

• akta gimnazjów i liceów np.: Gimnazjum i Liceum im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie, Gimnazjum i Liceum św. Jacka w Krakowie, Państwowe VII Gimnazjum Realne w Krakowie, Państwowe Gimnazjum i Liceum im. Króla Kazimierza Wielkiego w Bochni, Prywatne Gimnazjum Męskie im. ks. Kordeckiego OO. Paulinów w Krakowie, Prywatne Gimnazjum i Liceum Żeńskie im. Królowej Jadwigi w Krakowie, Gimnazjum Humanistyczne Męskie “Tachkemoni” (Oświata) Stowarzyszenia “Cheder Iwri” w Krakowie, II Liceum Ogólnokształcące im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie, Liceum Ogólnokształcące dla pracujących Ministerstwa Obrony Narodowej nr 119 przy Jednostce Wojskowej 1457 w Balicach, Prywatne Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych Związku Zawodowego Pracowników Kolejowych Rzeczypospolitej Polskiej w Krakowie, Samorządowe Koedukacyjne Gimnazjum im. Wincentego Witosa w Brzesku Nowym;
• akta placówek o charakterze szkół wyższych np.: Wyższa Szkoła Przemysłowa w Krakowie, Wyższa Szkoła Handlowa w Krakowie, Kursa Wyższe dla kobiet im. Adriana Baranieckiego w Krakowie
• szkół średnich branżowych np.: Państwowe Liceum Administracyjno-Handlowe w Krakowie, Liceum Telemechaniczne w Krakowie, Państwowe Liceum Felczerskie w Krakowie, Liceum Przemysłu Węglowego w Krakowie, Miejska Szkoła Gospodarstwa Domowego w Krakowie, Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 1 w Krakowie;
• akta szkół średnich i wyższych kształcących nauczycieli np.: Państwowe Pedagogium w Krakowie Państwowe Kursy Nauczycielskie (PKN), Państwowe Liceum dla Wychowawczyń Przedszkoli w Krakowie,
• akta różnych kursów np.: Państwowy Kurs Przygotowawczy do Liceum Pedagogicznego w Żywcu, Kurs Wakacyjny dla Nauczycieli Polaków z Zagranicy w Krakowie;
• akta szkół podstawowych np.: Szkoła Podstawowa w Zakliczynie k. Sieprawia, Szkoła Podstawowa nr 14 w Krakowie, Szkoła Podstawowa nr 18 im. Św. Anny w Krakowie, Szkoła Podstawowa nr 1 im. Tadeusza Kościuszki w Nowym Targu, Publiczna Żydowska Szkoła Ogólnokształcąca stopnia podstawowego nr 14 w Krakowie, Szkoła Podstawowa dla Pracujących nr 1 w Krakowie,

Warto tu zaznaczyć, że nazewnictwo zespołów akt szkolnych jest różnorodne, mogą one nosić tytuł np. będący ostatnią nazwą zlikwidowanej placówki. W celu odnalezienia akt właściwej szkoły, można się posiłkować jej adresem i na podstawie książek adresowych ustalić jej nazwę.

Do naszych czasów zachowały się sprawozdania z działalności niektórych szkół wydawane drukiem np. Sprawozdania Dyrekcyi c. k. Gimnazyum św. Jacka w Krakowie. Zawierają one m. in. skład grona nauczycielskiego (imię, nazwisko, funkcja, wykładany przedmiot), spisy uczniów i kronikę).

Karolina Gołąb-Malowicka