Wystawa Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym w Krakowie, 1912

W przededniu I wojny światowej Kraków stał się centrum polskiej myśli architektonicznej, co wynikało z wyjątkowej roli miasta i jego mitu w życiu Polaków. Na przełomie XIX i XX wieku krakowskie środowisko architektoniczne liczyło wielu wybitnych twórców, którzy odegrali ważną rolę w formowaniu oblicza estetycznego dawnej stolicy Polski, jak również w przeobrażeniu jej w nowoczesny organizm. Kraków przeżywał prawdziwy rozwój architektoniczny i był także laboratorium form, a projektujący pod Wawelem architekci wykreowali własną, specyficzną estetykę określaną jako „szkoła krakowska”.

Od 1904 roku Krakowem rządził prezydent Juliusz Leo, którego ambicją było unowocześnienie miasta i stworzenie „Wielkiego Krakowa”. Przekształcenia na różnych płaszczyznach wynikały z likwidacji dotychczasowego, fortecznego charakteru miasta nadanego przez Austriaków, który przez kilka dziesięcioleci determinował i znacznie ograniczał jego rozwój. Na skutek polityki Juliusza Lea, w latach 1909-1912 do Krakowa przyłączono sąsiednie gminy i obszary dworskie, a proces jego powiększania zakończył się 1 lipca 1915 roku, kiedy miasto połączono z Podgórzem. Areał Krakowa powiększył się prawie dziesięciokrotnie, co stworzyło  szereg nowych problemów urbanistycznych.

Jeszcze 12 lipca 1909 roku ogłoszono konkurs urbanistyczny na plan Wielkiego Krakowa, który miał na celu uzyskanie podstaw dla przyszłego sposobu zabudowania przyłączonych obszarów. 8 kwietnia 1910 roku sąd konkursowy, pierwszą nagrodę przyznał zespołowi znanych miejscowych architektów w składzie: Władysław Ekielski, Tadeusz Stryjeński, Ludwik Wojtyczko, Kazimierz Wyczyński, współpracował też z nimi Józef Czajkowski – artysta malarz. Projekt ich powstał w nawiązaniu do popularnej wówczas koncepcji miasta ogrodu, wypracowanej przez brytyjskiego urbanistę Ebenezera Howarda i zakładał podzielenie Krakowa na poszczególne strefy.

Kulminacją nowoczesnego myślenia o architekturze oraz sztuce stosowanej była bezprecedensowa “Wystawa Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym” prezentowana pod Wawelem w 1912 roku. Głównym powodem zorganizowania ekspozycji była kwestia związana z zagospodarowaniem nowych dzielnic oraz wyłonienie stosownych typów budynków mieszkalnych przeznaczonych dla różnych grup społecznych, które miały być alternatywą dla dominujących kamienic czynszowych. Wystawa propagowała także rzemiosło artystyczne, nad którym pieczę sprawowali artyści z Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana oraz rzemieślnicy z Miejskiego Muzeum Techniczno-Przemysłowego.

Elewacja tylna pawilonu głównego wystawy wybudowanego wg projektu Ludwika Wojtyczki i Józefa Czajkowskiego, repr. z: Wystawa Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowem w Krakowie, Premium dla członków Towarzystwa Ochrony Piękności Krakowa na r. 1912, ANK, Biblioteka Kartograficzna, sygn. AR 22

Inicjatywa organizacji wystawy należała do znanych architektów, artystów oraz propagatorów sztuki i odrodzenia rzemiosła. W 1910 roku powołano komitet wykonawczy w którym znaleźli się członkowie Prezydium Delegacji Architektów Polskich oraz Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana: Jan Bukowski, Józef Czajkowski, Władysław Ekielski, Karol Frycz, Wacław Krzyżanowski, Franciszek Mączyński, Adolf Szyszko-Bohusz, Tadeusz Stryjeński, Jerzy Warchałowski, Ludwik Wojtyczko, Kazimierz Wyczyński, a także Stanisław Goliński – krajowy instruktor ogrodnictwa, prezes Towarzystwa Ochrony Piękności Krakowa i Okolicy, Kazimierz Malecki, inspektor plantacji miejskich oraz Józef Sare, wiceprezydent Krakowa.

Pieczę nad wystawą objęły władze Krakowa, które przekazały subwencję na jej organizację oraz pięciomorgowy grunt w Oleandrach. Wybrano niezwykle korzystnie położony areał między parkiem dr Jordana od zachodu, a Błoniami, od południa. Prace budowlane rozpoczęte we wrześniu 1911 roku trwały do wiosny roku następnego. Ekspozycję uruchomiono 4 czerwca 1912 roku, a uroczysta ceremonia otwarcia, z przyczyn pogodowych, została przesunięta na 8 czerwca.

Teren wystawy podzielono na dwa człony. Pierwsza cześć (od strony wejścia) posiadała charakter rekreacyjny, usytuowano tu m.in. pawilon główny, muszlę koncertową, teatr, restaurację i kawiarnie, gospodę, fontannę oraz kioski do sprzedaży kwiatów i prasy. Na przedłużeniu zachodniego skrzydła pawilonu głównego umieszczono parterowy budynek ekspozycyjny nazywany pergolą, mieszczący wystawę polskich materiałów budowlanych, do której zaproszeni zostali przedsiębiorcy z wszystkich trzech zaborów. W drugiej części zaprezentowano cztery typy domów w otoczeniu ogrodów: dworek, dom dla dwóch rodzin robotniczych, dom dla rękodzielnika oraz zagrodę włościańską. Znamienne, że ich forma była wynikiem konkursu na różnego typu domy mieszkalne, który został ogłoszony jesienią 1911 roku przez Prezydium Delegacji Architektów Polskich. Wystawa i jej twórcy odnieśli wielki sukces, który polegał nie tylko na potwierdzeniu roli krakowskiego środowiska architektonicznego i osiągnięć szkoły krakowskiej, ale przede wszystkim na wykreowaniu dworku polskiego, jako formy będącej kompromisem między architekturą narodową, a modernizmem. Sukces dotyczył także rzemiosła artystycznego, bogato prezentowanego na wystawie. Podkreślić należy rolę jaką w przygotowaniu ekspozycji odegrało Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana oraz Miejskie Muzeum Techniczno Przemysłowe. Na wystawie triumf święciły wyroby inspirowane formami ludowymi i modernistycznymi, które dały podwaliny do wykreowania dojrzałej postaci polskiego stylu art déco z wystawy paryskiej w 1925 roku.

Wystawa trwała cztery i pół miesiąca i cieszyła się bardzo dużą popularnością. Osobiście oglądnął ją Ebenezer Howard, który 14 lipca 1912 roku wygłosił w języku esperanto odczyt propagujący idee miasta-ogrodu, urzeczywistnione na krakowskich Oleandrach. Wystawę zamknięto 8 października 1912 roku, a do tego czasu odwiedziło ją około 100 tysięcy osób. Teren wraz budynkami został przekazany komitetowi wykonawczemu wystawy, który następnie wydzierżawił go Franciszkowi Bilińskiemu.

28 lipca 1914 roku w budynkach powystawowych zostały ulokowane mobilizujące się oddziały strzeleckie. Strzelcy, a następnie Legioniści korzystali z terenu wystawy do 13 października tego roku. Miesiąc później obiekty przejęły władze miasta, które przeznaczyły je na cele aprowizacyjne. Pawilon główny został przekształcony na oborę dla krów, a w teatrze znalazł miejsce magazyn paszy. 21 marca 1915 roku, na skutek zaprószenia ognia przez stacjonujący w Oleandrach oddział honwedów, spłonął pawilon główny. Zgodnie z umową, wszystkie budynki Komitet Wystawy miał usunąć do 15 czerwca 1918 roku, za wyjątkiem dworku, który do końca marca 1919 roku dzierżawiony był przez c.k. Towarzystwo Rolnicze.

W rocznicę otwarcia Wystawy Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym mamy przyjemność przypomnienia Państwu tego wydarzenia, ważnego nie tylko na gruncie polskim, ale również europejskim. Zapraszamy do oglądnięcia galerii, na której prezentujemy fotografie z ekspozycji wraz niepublikowanymi dotychczas projektami części budynków oraz dokumentami z zasobu Archiwum.

dr Barbara Zbroja