Koniec Karnawału. 40. rocznica wprowadzenia stanu wojennego w Polsce

13 grudnia 1981 zakończył okres trwający od podpisania porozumień sierpniowych podpisanych w Szczecinie i Gdańsku w 1980 r., zwany potocznie karnawałem i charakteryzujący się względnym uwolnieniem swobód obywatelskich. Wraz z „nocą generała” rozpoczął się nowy etap solidarnościowej historii.

W nocy z 12 na 13 grudnia 1981, nie czekając na formalne uchwalenie przez Radę Państwa dekretu o stanie wojennym, grupy funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa wdarły się do siedzib zarządów regionalnych „Solidarności” i przystąpiły do zatrzymywania jej działaczy. Większość obywateli dowiedziała się o wprowadzeniu stanu wojennego z wystąpienia gen. Jaruzelskiego, w godzinach popołudniowych lektorzy „Dziennika Telewizyjnego” odczytywali treść aktów prawnych, wprowadzonych w życie wraz dekretem o stanie wojennym. Została zawieszona działalność większości organizacji społecznych, w tym wszystkich związków zawodowych. Zawieszono również większość tytułów prasowych.

Efektem masowych aresztowań, dokonanych w ramach akcji „Jodła” było umieszczenie w ośrodkach odosobnienia kilku tysięcy osób, głównie przywódców i aktywnych działaczy „S”. Wśród internowanych 13 grudnia 1981 znalazła się większość przywódców „Solidarności” z Lechem Wałęsą na czele. W pierwszych dniach stanu wojennego internowano około 5 tysięcy osób, które zamknięto w 49 ośrodkach odosobnienia na terenie całego kraju. W ciągu całego roku obowiązywania stanu wojennego internowano ok. 10 tys. osób.

Celem wywarcia na społeczeństwie mrożącego wrażenia, do największych miast skierowano 70 tysięcy żołnierzy i 30 tysięcy milicjantów, których wyposażono w czołgi, transportery opancerzone i wozy bojowe. Należał do nich nadzór nad przestrzeganiem godziny milicyjnej oraz kontrolowanie przepustek, bez których nie wolno było opuszczać rejonu zamieszkania. Na podstawie dekretu o stanie wojennym zawieszono podstawowe prawa obywatelskie, wprowadzono tryb doraźny w sądach oraz oficjalną cenzurę korespondencji. Rozszerzono również kompetencje sądów wojskowych.

Równolegle z akcjami o charakterze represyjnym , władze próbowały przeprowadzić reformę ekonomiczną, która poprawiłaby niezwykle trudną sytuację gospodarczą kraju. Wstępem do niej miała być ogłoszona 1 lutego 1982 drakońska podwyżka cen. Żywność podrożała wówczas średnio o 241%, a opał i energia o 171%. W rezultacie tej operacji dochody realne ludności spadły o jedną trzecią, lecz mimo to nie doszło do poważniejszych protestów. Obrazuje to rozmiary zastraszenia i apatii, w jakim znalazło się społeczeństwo w pierwszych tygodniach stanu wojennego.

W dniu 19 grudnia 1982 Rada Państwa podjęła decyzję o zawieszeniu z dniem 31 grudnia tegoż roku stanu wojennego na całym terytorium PRL. Wraz z zawieszeniem stanu wojennego, zwolniono około półtora tysiąca internowanych. W więzieniach pozostali ludzie skazani za działalność opozycyjną w okresie stanu wojennego (ok. półtora tysiąca) oraz jedenastu czołowych działaczy „Solidarności” i KSS „KOR”. Mimo zawieszenia, a następnie z dniem 22 lipca 1983 zniesienia stanu wojennego , nie zmniejszyła się w sposób znaczący represyjność systemu.

Stan wojenny w Polsce to jedno z najbardziej dramatycznych wydarzeń w historii powojennej Polski. Przygotowania do jego wprowadzenia rozpoczęto zaledwie kilka tygodni po podpisaniu porozumień sierpniowych, w konsekwencji których powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”. Wprawdzie rozwój wydarzeń, jak upadek komunizmu, transformacja ustrojowa, odbudowa suwerennego państwa polskiego spowodowały, że stan wojenny w zbiorowej pamięci Polaków – bardziej niż upływ czasu – skurczył się, zredukował do kilku dramatycznych wydarzeń: wstrząsu nocy grudniowej, generała Jaruzelskiego w telewizji (odwołano popularny program dla dzieci „Teleranek”), strzałów w kopalni „Wujek”, zamordowania księdza Popiełuszki, rozpędzania manifestacji. Zbladła pamięć o codzienności stanu wojennego, prześladowaniach, niszczeniu karier zawodowych a także o masowej emigracji zwykle ludzi młodych i wykształconych, zepsucie poprzez selekcję negatywną jakości kadr administracji państwowej, wymiaru sprawiedliwości, organów ścigania.

Niniejsza wystawa, przygotowana w oparciu o przechowywane w zasobie Archiwum Narodowego w Krakowie materiały archiwalne, ma na celu przypomnienie i upamiętnienie wydarzeń mających miejsce 40 lat wcześniej.

dr Barbara Berska

Bibliografia:

Stan wojenny w Polsce. Kalendarium wydarzeń 13 XII 1981 – 31 XII 1982, red. W. Chudzik, R. Cywiński, I. Kielmel, I. Marczak, Warszawa 1999

Dudek A., Karnawał. Dzieje dziesięciomilionowej „Solidarności” (1980-1981), [w:] Solidarność. XX lat historii, Warszawa 2000, s. 21-76.

Dudek A., Marszałkowski T., Walki uliczne w PRL: 1956-1989, Kraków 1999

Stan wojenny w Polsce 1981-1983 pod red. A. Dudka, IPN Rzeszów 2003

Zabłocki W., Stan wojenny w Małopolsce, Kraków 1994

Zając E., Hutnicza „Solidarność”. Sierpień 1980-kwiecień 1989 [w:] Nowa Huta – miasto walki i pracy, red. R. Terlecki, M. Lasota, J. Szarek, Kraków 2002 s. 83-103