CMENTARZ RAKOWICKI. Mieszkańcy dawnego Krakowa – historie odnalezione w archiwaliach - ANZELM TEODOR DZWONKOWSKI (1764–1850)

Józef Wawel Louis opisując w końcu XIX w. dzieje krakowskiego Rynku napisał przy kamienicy Hetmańskiej (Rynek Główny 17) „kto był Anzelm Dzwonkowski i zkąd wziął pieniądze na kupno i odbudowę domu, na razie nie wiedziano; a zagadkę w złośliwych wierszach odgadnąć usiłowano”. Z czasem poznano historię polskiego szlachcica z Mazowsza, żołnierza, który zaciągnął się na służbę w Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej i popłynął do Azji Południowo-Wschodniej, bowiem jak go określił Louis „małomówny” Dzwonkowski spisał pamiętnik, w którym opisał swoje podróże i losy przed przybyciem z żoną Ludwiką z Witkowskich w 1810 r. do Krakowa. Pamiętnik ten znajduje się w archiwum rodziny Komornickich, a odpis w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, czytamy w nim, że po powstaniu w 1815 r. Wolnego Miasta Krakowa Dzwonkowski „zaczem jako przez pięć lat w Krakowie swego pobytu, do klimatu i pożycia w społeczeństwie przyzwyczajony tamże pozostać się zdeklarował, w skutek czego, aby już formalnym być tego kraju obywatelem, dom sobie niegdyś po hrabiach Branickich na sprzedaż wystawiony przez licytację nabył”. Opis efektów remontu rynkowej nieruchomości, przeprowadzonego pod nadzorem architektów Szczepana Humberta i Jana Drachny kończy pamiętnik, a przecież Dzwonkowski z rodziną mieszkał w Krakowie przez 40 lat, przeżył zniszczenie kamienicy w lipcowym pożarze 1850 r. „na sienniku z płomieniu wyniesiony”, zmarł jednak niebawem – 20 października. Wdowa Ludwika Dzwonkowska zmarła 11 września 1869 r., zapisała na rzecz Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego sumy zabezpieczone na hipotece rynkowej kamienicy: 2500 złp na posagi dla panien oraz 1500 złp na nabożeństwa.
Dzwonkowscy mieli siedmioro dzieci:  Józefa Komornicka (1810-1874), Ignacy Teodor (1811–1811), Napoleon Aleksander (1813–1814), Wanda Anzelmina (1814–1817), Józefa Pelagia (1816–1816) i Krakus Roman (1817–1825), Rozalia Ludwika Kopycińska (1822-1880).
Na publicznej licytacji przeprowadzonej 1 lipca 1816 r. Dzwonkowski kupił zrujnowaną kamienicę „przechodnią w Rynku Miasta Krakowa pod Nr 237 sytuowaną na ulicę Bracką wychodzącą” za 40 010 złp. Zapewne po przeprowadzonym remoncie kamienica zyskała na wartości, niestety uległa zniszczeniu podczas lipcowego pożaru w 1850 r. Dzwonkowski 31 sierpnia 1850 r. przekazał nieruchomość szacowaną na 50 tys. złp. córce Ludwice Kopycińskiej. W 1855 r. rzeczoznawcy ustalili wartość kamienicy, odbudowanej jako trzypiętrową, na kwotę 77 819,18 złr.
Jako właściciel rynkowej nieruchomości Dzwonkowski od 1816 r. w dokumentach urzędowych występuje jako „obywatel”. We wcześniejszych aktach metrykalnych określano go jako kontrolera, kasjera, exactora, urzędnika Konsumpcji Krakowskiej (mianem Konsumpcji określano kasę dochodów niestałych), w takim też charakterze został wymieniony w sporządzonym ok. 1810 r. wykazie urzędników i oficjalistów podległych Dyrektorowi Skarbu Departamentu Krakowskiego. W aktach metrykalnych wpisywano także adres zamieszkania rodziny: w 1810 r. ul. Sławkowska 450 (obecnie część kamienicy ul. Sławkowska 3), w 1811 r. ul. Gołębia 254 (obecnie kamienica ul. Gołębia 6), w latach 1813-1814 ul. Szewska 333 (obecnie kamienica ul. Szewska 8) i w 1816 r. ul. Szczepańska 370 (obecnie kamienica ul. Szczepańska 9), potem Rynek nr 237.
Kamienica rynkowa stała się źródłem utrzymania rodziny Dzwonkowskich – w latach 1822-1845 pierwsze piętro było wynajmowane na siedzibę prowadzonej przez Floriana Straszewskiego Loterii Krajowej Wolnego Miasta Krakowa, w której Dzwonkowski pełnił także funkcję kolektora. Józef Wawel-Louis odnotował, że „wielki drewniany herb miasta Krakowa z 5 otworami u dołu, w które co środa o godz. 1 z południa, wśród głośnych objawów radości lub gniewu zgromadzonego tłumu ubogich ludzi, wsuwano z koła szczęścia wyciągnięte numera, wisiał odtąd nad bramą domu aż do r. 1846”. Potem w kamienicy zostało zakwaterowane wojsko. Na parterze mieściła się znana księgarnia z czytelnią rodziny Friedleinów. Wynajmowane były także mieszkania – w „Gazecie Krakowskiej” z 11 października 1832 r. zamieściła ogłoszenie Saint Claire, artystka malująca portrety i udzielająca lekcji rysunku, mieszkająca w rynkowej kamienicy Dzwonkowskiego. Spis ludności miasta Krakowa sporządzony w 1847 r. wymienia pięć mieszkań: zapewne główne zajmowała rodzina Dzwonkowskich, mieszkali w kamienicy także: ziemianin Leopold Szumski; Jan Mazurek, lokaj z rodziną; Fabian Sytkowski, czeladnik stolarski z rodziną i Józef Wejrosta, szewc damski.
Mieszkając w Krakowie prawie pół wieku Anzelm Dzwonkowski zapisał się w urzędniczej dokumentacji, prezentujemy odnalezione zapisy z archiwaliów w zasobie Archiwum Narodowego w Krakowie, które stały się bazą źródłową do spisania jego krakowskiego życiorysu.

dr Kamila Follprecht
Październik 2023

Bibliografia:
Dzwonkowski Anzelm Teodor, Pamiętniki czyli pamiątka po ojcu dla Józefy z Dzwonkowskich Komornickiej, wyd. Stanisław i Tomasz Komorniccy, Warszawa 1985.
Mataniak Mateusz: Zasady organizacyjne i funkcjonowanie Loterii Krajowej w Wolnym Mieście Krakowie (1822-1845). Z badań nad skarbowością na ziemiach polskich w XIX wieku, „Studia Historyczne” 2016, R. 59, z. 3 (235), s. 317-345.
Mieczkowski Robert: Dyskurs morski polskiego szlachcica – na podstawie pamiętników Teodora Anzelma Dzwonkowskiego oraz rodzinnych dokumentów, „Studia Łomżyńskie” 2013, T. 24, s. 329-345.
Wawel-Louis Józef: Przechadzka kronikarza po Rynku Krakowskim, Kraków 1890.