Romantycy polscy w zasobie Archiwum Narodowego w Krakowie
Sejm RP ustanowił rok 2022 Rokiem Romantyzmu Polskiego. W uchwale wskazano, że w roku 2022 przypadają dwusetne urodziny tej epoki i jest to dobry powód do przypomnienia „duchowego depozytu, jaki pozostawili nam romantyczni bohaterowie, artyści i myśliciele”.
Zaznaczono, że “literatura i kultura polskiego romantyzmu ukształtowały wymiar i profil duchowy Polaków”. “Wypracowane i utrwalone zostały najważniejsze cechy pozwalające nam przetrwać nawet najdramatyczniejsze próby zniszczenia narodu. Honor, waleczność, patriotyzm, przywiązanie do tradycji, empatia wobec losu innych i gotowość do ofiar, otwartość na inne kultury oraz przywiązanie do wolności — ten kanon wartości narodowej wspólnoty romantyzm przeniósł z dawnej Rzeczypospolitej i zdefiniował na nowo. Bez Maurycego Mochnackiego i jego pism o wolnych Polakach, bez wieszczów Mickiewicza i Słowackiego, pochowanych w królewskich kryptach, bo Polacy uznali, że królom Polski są równi, nie byłoby Legionów Piłsudskiego czy Powstańców Warszawskich” – napisano w uchwale.
Istotnie, za datę rozpoczęcia nowego prądu ideowego, literackiego i artystycznego jakim był romantyzm, na ziemiach polskich przyjmuje się rok 1822, kiedy wydane zostały w Wilnie “Ballady i romanse” Adama Mickiewicza. Datę końcową trwania epoki wyznacza wybuch powstania styczniowego w 1863. Prąd ten rozwijał się w Europie od lat 90. XVIII wieku.
Romantycy sprzeciwiali się ustalonym regułom życia politycznego, sztywnym zasadom życia arystokracji i mieszczaństwa, panującym w epoce oświecenia. Odrzucali poznawanie świata poprzez naukę i doświadczenie na rzecz intuicji i wyobraźni. Uczucia przedkładano ponad rozum. Charakterystyczne dla epoki było również silne poczucie patriotyzmu.
Na ziemiach polskich prąd ten kształtował się w czasach narodowej niewoli, carskich represji, zrywów niepodległościowych i związanej z osobą Napoleona nadziei na odzyskanie niepodległości. Sytuacja polityczna kraju zaważyła na dominacji nurtu patriotycznego w twórczości polskich romantyków oraz na swoistej koncepcji ojczyzny, pojmowanej jako najwyższa wartość duchowa. Twórcy tego okresu przyznali poezji szczególne zadanie utrzymywania ciągłości tożsamości narodowej, zaś poetę kreowano na narodowego wieszcza, duchowego przywódcę Polaków. Jego słowa przelane na papier miały zachęcać do walki, dodawać otuchy w trudnych czasach, wspierać ludzi w dążeniu do wolności.
Romantycy rozwinęli też pogląd historiozoficzny, który przypisywał polskiemu narodowi specjalne posłannictwo. Charakterystyczna była również fascynacja ludowością. W romantyzmie doceniono folklor i życie w zgodzie z naturą, które było synonimem dobra i czystości. Twórcy tego okresu chętnie odwoływali się do ludowych wierzeń.
Polski romantyzm podzielić można na dwa okresy: przedlistopadowy – przed wybuchem powstania w 1830 oraz polistopadowy 1830-1863.
W pierwszym okresie głównymi ośrodkami, w których rozwijał się nowy nurt były Wilno i Warszawa. Na ten okres przypada działalność: Kazimierza Brodzińskiego, Maurycego Mochnackiego, Joachima Lelewela, Adama Mickiewicza, Seweryna Goszczyńskiego, Józefa Bohdana Zaleskiego.
W okresie drugim, po upadku powstania większość twórców literatury polskiej udała się na emigrację, głównie do Paryża, gdzie powstało środowisko Wielkiej Emigracji: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński i ostatni z romantyków Cyprian Kamil Norwid.
W okresie międzypowstaniowym rozwijała się także twórczość krajowa (romantyzm krajowy), głównie poezja patriotyczna, nawołująca do niepodległościowego zrywu. Najwybitniejszymi przedstawicielami romantyzmu krajowego byli: Kornel Ujejski, Teofil Lenartowicz, Władysław Syrokomla.
Twórcy epoki romantyzmu wnieśli do polskiej literatury, muzyki czy malarstwa genialne dokonania wynosząc je na wyżyny osiągnięć kultury europejskiej.
Archiwum Narodowe w Krakowie posiada w swym zasobie dokumenty związane z życiem i działalnością polskich romantyków. Są to zarówno ich autografy, oryginalna korespondencja, rękopisy ich dzieł. Duża część z tych materiałów przechowywana jest w zbiorze Ambrożego Grabowskiego (1782-1868) księgarza, kolekcjonera, antykwariusza, historyka, miłośnika Krakowa. Swoje cenne zbiory gromadził w układzie rzeczowym w tomach. Po jego śmierci większość tomów trafiła do ówczesnego Archiwum Aktów Dawnych w Krakowie ale też do Ossolineum, a także do Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie.
W Zbiorze Zygmunta Glogera, etnografa, krajoznawcy, archeologa i historyka, wydawcy (m.in. Encyklopedia Staropolska Ilustrowana, t. 1-4). W swym majątku Jeżewie zgromadził bogaty zbiór etnograficzny, archeologiczny i historyczny, przekazany testamentem kilku instytucjom, w tym krakowskiemu archiwum. W zbiorze tym przechowywane są m.in. rękopisy prac J.I. Kraszewskiego.
Osobną grupę dokumentów stanowią materiały fotograficzne czy ikonograficzne portretujące twórców. Są to zarówno fotografie, litografie, ryciny, akwarele, powstałe za życia twórców, jak też tworzone w dowód uznania ich twórczości czy też działalności. Zgromadzone są one w Zbiorze fotograficznym, w Zbiorze ikonograficznym czy w często prezentowanym przez Archiwum Zbiorze Ikonograficznym Jana Augustyna, krakowskiego drukarza, kolekcjonera. Jego zbiór to: litografie, sztychy, drzeworyty, fotografie, heliograwiury oraz inne druki ale też akwarele własnego autorstwa, wycinki prasowe czy odręczne notatki dotyczące bohaterów narodowych, wielkich postaci ze świata nauki, sztuki, literatury i historii. Te właśnie wycinki, notatki to jeszcze kolejna grupa dokumentów, przechowywana w kilku zespołach i zbiorach. Najwięcej ich można odnaleźć we wspomnianym powyżej Zbiorze ikonograficznym Jana Augustyna.
Osobną grupę dokumentów stanowią materiały związane z obchodzonymi uroczyście w Krakowie jubileuszami, czy też wydarzeniami takimi jak choćby uroczystość odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza w 1898 roku, w 100-lecie urodzin. Wszystkie te działania były poprzedzone wielomięsięcznymi, czy nawet wieloletnimi przygotowaniami, zawiązywały się komitety obchodów, powstawały okolicznościowe utwory literackie czy muzyczne. Kraków świętował….
Szczególnie uroczyście przygotowywano i procedowano uroczystości pogrzebowe na Wawelu dwóch wieszczów Adama Mickiewicza w 1890 roku i Juliusza Słowackiego w 1927 roku. Sprowadzenie szczątków Mickiewicza, a później Słowackiego uczyniło z katedry Panteon narodowy, przeznaczony nie tylko dla monarchów i bohaterów walk o niepodległość, ale i „królów ducha” – najwybitniejszych poetów doby romantyzmu, zmarłych na emigracji, których twórczość przyczyniła się do zachowania polskiej tożsamości narodowej w okresie zaborów. Ich pogrzeby stały się zarazem wielkimi manifestacjami patriotycznymi.
Akta komitetów organizacyjnych tych obchodów przechowywane są również w Archiwum. Kryją one całe spektrum spraw, które należało rozstrzygnąć oraz przeprowadzić w związku z organizacją uroczystości. To wspaniały materiał badawczy.
Polscy romantycy byli też inspiracją dla swoich następców. Najwięcej takich odniesień, szczególnie w literaturze mieliśmy w okresie Młodej Polski, a zatem w czasie poprzedzającym odzyskanie przez Polskę niepodległości, w czasie nabrzmiewających dążeń niepodległościowych.
Ponownie do repertuaru romantyków polskich sięgnął zorganizowany w warunkach konspiracyjnych w 1941 roku w Krakowie Teatr Rapsodyczny. Już sama nazwa wskazywała na silne inspiracje twórczością Juliusza Słowackiego. Pierwszym przedstawieniem wystawionym przez Teatr był Król Duch Juliusza Słowackiego a aktorami byli młodzi ludzie, w większości studenci polonistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim, a wśród nich Karol Wojtyła. Działający w latach 1941-1943, 1945-1953, 1957-1967 Teatr wielokrotnie sięgał po repertuar polskich romantyków: Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Cypriana Kamila Norwida.
Twórcy romantyczni wciąż inspirują kolejne pokolenia artystów. Ich dzieła cyklicznie od 200 lat prezentowane są w teatrach, salach koncertowych czy galeriach. Dokumenty dotyczące twórców romantycznych, przechowywane w instytucjach powołanych do zabezpieczania dziedzictwa narodowego, w tym oczywiście w Archiwum Narodowym w Krakowie, są udostępniane badaczom do prowadzenia wielokierunkowych badań.
dr Barbara Berska
