Poetka idei. Maria Konopnicka w materiałach archiwalnych Archiwum Narodowego w Krakowie
23 maja 2022 roku przypada 180. rocznica urodzin Marii Konopnickiej.
Z tej okazji Sejm Rzeczypospolitej Polskiej postanowił uhonorować jedną z najwybitniejszych pisarek w historii,
realistkę, twórczynię Roty doceniając jej literacki dorobek oraz wkład w działalność patriotyczną
ustanowił rok 2022 Rokiem Marii Konopnickiej.
Maria Konopnicka (1842-1910) zadebiutowała w czasopiśmie “Kaliszanin” w 1870 roku, używając pseudonimu “Marko”, ale jej właściwym startem poetyckim był cykl W górach z 1876 roku — przychylnie zrecenzowany przez Henryka Sienkiewicza. W 1881 roku wydała pierwszy tomik poezji. Redagowała pismo “Świt”, współpracowała z tygodnikiem “Bluszcz”, wieloma czasopismami, wydawnictwami towarzystwami polskimi trzech zaborów oraz na obczyźnie.
Konopnicka zyskała ogromną popularność i wielki autorytet społeczny po wydaniu czterech tomów Poezji w latach 1881-1896. Jej liryka o tematyce wiejskiej ujawniła słabość pozytywistycznego programu społecznego, stąd sięgała ona do romantycznych tradycji, w tym folkloru ludowego z wyrazistą kreacją chłopskiego narratora. Była autorką liryków refleksyjno-filozoficznych i krajobrazowych, pokazujących piękno polskiego krajobrazu w zmieniających się porach roku. Wielkie walory reprezentowała jej nowelistyka o tematyce społecznej i psychologicznej. Cenne były jej studia historyczne, w tym Mickiewicz, jego życie i duch (1899). Znając psychikę dzieci po swych bogatych doświadczenia rodzicielskich, napisała dla nich popularną opowieść O krasnoludkach i sierotce Marysi (1896). Starsze dzieci uczyła patriotyzmu w wierszach poświęconych rocznicy Konstytucji 3 Maja 1791 i Insurekcji Kościuszkowskiej 1794 roku.
W uchwale z 14 października 2021 roku, ustanawiającej rok 2022 rokiem Marii Konopnickiej podkreślono, iż zasłynęła ona prozą nowelistyczną i utworami dla dzieci oraz zajmowała się krytyką literacką m.in. na łamach „Kuriera Warszawskiego”. Była najwybitniejszą reprezentantką nurtu ludowej stylizacji pieśniowej, stosując język poetycki zaczerpnięty z historycznych i baśniowych motywów, inspirowany pięknem przyrody ojczystej. „Tworzyła liryki i pieśni o tematyce patriotycznej i społecznej oraz obrazki poetyckie. Dokonała przełomu w polskiej literaturze dla dzieci, podnosząc tę dziedzinę pisarstwa na wyżyny artyzmu” – oceniono.
Przy pomocy utworów literackich protestowała przeciwko antypolskiej polityce zaborców i niesprawiedliwości społecznej. Współorganizowała protest światowej opinii publicznej przeciwko niemieckim represjom wobec dzieci polskich we Wrześni w latach 1901—1902 i ustawom wywłaszczeniowym. Walczyła o prawa kobiet oraz pomagała uwięzionym z przyczyn politycznych przez rosyjskie władze.
W 1902 roku w Krakowie i we Lwowie odbyły się obchody 25-lecia pracy literackiej Marii Konopnickiej, a rok później otrzymała ona w darze od narodu polskiego dworek z parkiem w Żarnowcu koło Krosna – dziś muzeum biograficzne. Była honorową członkinią Towarzystwa Szkoły Ludowej oraz wielu towarzystw i instytucji działających na ziemiach polskich, w Europie i USA.
W 1908 roku opublikowała Rotę – wiersz patriotyczny, który był protestem przeciw polityce germanizacji w zaborze pruskim i odegrał znaczącą rolę w dziejach Polaków. Po raz pierwszy pieśń, do muzyki Feliksa Nowowiejskiego, została wykonana 15 lipca 1910 roku pod Pomnikiem Grunwaldzkim w Krakowie, który ufundował Ignacy Jan Paderewski z okazji 500. rocznicy zwycięstwa nad zakonem krzyżackim. W 1926 roku władze niepodległej Rzeczypospolitej rozważały Rotę jako hymn narodowy.
Archiwum Narodowe w Krakowie posiada w swoim zasobie niewiele materiałów związanych z poetką. Są to głównie dokumenty obchodów 25. rocznicy jej pracy twórczej, Osobną grupę dokumentów stanowią przechowywane w Zbiorze ikonograficznym Jana Augustyna prace upamiętniające Marię Konopnicką oraz materiały prasowe gromadzone przez twórcę zbioru.
dr Barbara Berska
