„Hawiar ciężko uszkodzony został…” - NADZÓR GÓRNICZY – TŁO HISTORYCZNE

“Do wykonywania ustawy górniczej i pielęgnowania górnictwa (…) istnieją: urzędnicy rewirowi, starostwa górnicze, ministerstwo rolnictwa“

Po trzecim rozbiorze Polski kopalnie położone na południe od rzeki Pilicy i Białej Przemszy przeszły pod jurysdykcję austriacką. Były to kopalnie funkcjonujące w rejonie olkuskim, zajmujące się wydobywaniem rudy cynku i ołowiu, jak również kopalnie węgla kamiennego w dawnym powiecie chrzanowskim m.in. w Jaworznie, Sierszy, Trzebini czy Krzeszowicach. Austria przejęła również zarząd nad kopalniami soli m.in. w Bochni i Wieliczce (stały się regale cesarskimi), które nazwano oficjalnie salinami. Przejęto także kopalnie znajdujące się na terenach Galicji Wschodniej – m.in. w Borysławiu i Drohobyczu – ze złożami ropy naftowej i wosku ziemnego, które dopełniały obrazu zróżnicowanego galicyjskiego przemysłu wydobywczego.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór Ambrożego Grabowskiego, sygn. 29/679/42

Zaczęto wprowadzać nowe zasady eksploatowania surowców mineralnych, a do czasu ogłoszenia nowej ustawy górniczej obowiązywały wytyczne Maksymiliańskiej ustawy górniczej dla Węgier z 1573 roku. Nowością było nadawanie kopalń na zasadzie prawa lennego, którego Polska przed rozbiorami nie znała – wcześniej prawo do ich posiadania było połączone i przypisane do własności gruntu. 16 lipca 1844 r. ogłoszono zapowiadaną ustawę górniczą, którą zastąpiła kolejna z 1854 r. Wcześniej – w 1849 r., w wyniku wprowadzenia ogólnej reformy administracyjnej i sądowniczej, nastąpiło rozdzielenie sądownictwa w sprawach górniczych od administracji górniczej. Sądami właściwymi w sprawach górniczych stały się sądy krajowe, natomiast wspomniana wcześniej ustawa górnicza z 1854 r. przewidywała przekazanie nadzoru nad sprawami administracji górniczej starostwom górniczym.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Wolnego Miasta Krakowa, sygn. 29/200 WMK Okr 243

W 1858 r. utworzono C.K. Starostwo Górnicze w Krakowie, ze starostą górniczym na czele, które obejmowało swoją jurysdykcją cyrkuły: wadowicki, bocheński, tarnowski, sądecki i jasielski. Kolejna reorganizacja urzędów górniczych miała miejsce na początku lat 70. XIX w. Utworzono wówczas dwa urzędy górnicze okręgowe (rewirowe) – w Krakowie i Lwowie, funkcjonujące w ramach Starostwa Górniczego w Krakowie. Urząd krakowski sprawował władzę w powiatach: krakowskim, wadowickim, wielickim, bocheńskim, myślenickim, brzeskim, bialskim, żywieckim, tarnowskim, ropczyckim, rzeszowskim, tarnobrzeskim, chrzanowskim, dąbrowskim, gorlickim, grybowskim, jasielskim, kolbuszowskim, łańcuckim, limanowskim, mieleckim, nisieckim, nowotarskim, nowosądeckim, pilźnieńskim.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Wolnego Miasta Krakowa, sygn. 29/200 WMK Okr 241

Zgodnie z § 2 Ustawy z dnia 21 lipca 1871, o urządzeniu i zakresie działań władz górniczych urzędnicy rewirowi stanowili pierwszą instancję w sprawach górniczych, które nie podlegały starostwom lub nie były zastrzeżone Ministerstwu Rolnictwa. Natomiast starostwom górniczym powierzono dodatkowo kontrolę nad stanem utrzymania kopalń oraz kwestie związane z bezpieczeństwem pracy.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Wolnego Miasta Krakowa, sygn. 29/200 WMK Okr 238

Po 1886 r. zredukowano liczbę powiatów podlegających urzędowi krakowskiemu, były to jedynie: powiat bialski, bocheński, brzeski, chrzanowski, krakowski, limanowski, myślenicki, nowotarski, wadowicki, wielicki, żywiecki; pozostałe włączone zostały do urzędu okręgowego w Jaśle. Ustawą z 28 lipca 1889 roku na starostwa górnicze nałożono również obowiązek nadzoru nad kasami brackimi.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Wolnego Miasta Krakowa, sygn. 29/200 WMK Okr 248

Po upadku Austro-Węgier Urzędy Górnicze Okręgowe przeszły pod zwierzchnictwo Polskiej Komisji Likwidacyjnej, a po jej zniesieniu podlegały Komisji Rządzącej dla Galicji i Śląska Cieszyńskiego oraz Górnej Orawy i Spiszu.

Bibliografia:

Dziennik Ustaw Państwa dla królestw i krajów w radzie państwa reprezentowanych, 1871, nr 77.

Dziennik Ustaw Państwa dla królestw i krajów w radzie państwa reprezentowanych, 1872, nr 61.

J.M. Bocheński, Krakowskie prawo górnicze. Zbiór górniczych ustaw i rozporządzeń, obowiązujących w dzisiejszem Wielk. Księstw. Krakowskiem od roku 1805 do końca października 1854, Kraków 1898.

Krokosz, Nadzór starostwa górniczego w Krakowie nad kopalnią soli w Wieliczce w latach 1872-1918, Studia i materiały do dziejów żup solnych w Polsce, t. XXX, Wieliczka 2015.

Mirek, K. Król, Rozwój działalności urzędów górniczych na ziemiach polskich na tle wypisków z dziejów górnictwa [w:] P.P. Zagożdżon, M. Madziarz (red.): Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, t. 2, Wrocław 2009.