Krakowskie Archiwum 1878–1952. Od Krajowego do Państwowego - HISTORIA

W niedzielę 1 września 1878 roku na dziedziniec byłego kolegium jezuickiego przybył profesor Michał Bobrzyński wraz z pracownikami, by na ręce prezesa Akademii Umiejętności, profesora Józefa Majera, złożyć przysięgę urzędniczą. Profesor Bobrzyński, jako dyrektor nowo powstałej instytucji, następnego dnia przejął pomieszczenia i zasób archiwalny.

Od tego momentu zaczęła się historia Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie. Ale źródło tego wydarzenia znajdziemy kilka wieków wcześniej, w późnym średniowieczu.

Począwszy od przełomu XIII i XIV wieku szlachta, i możniejsza, i ta uboższa, dokumentowała na papierze sprawy istotne. A co było dla szlachcica najważniejsze? Majątek i sprawiedliwość. To dlatego w aktach sądów ziemskich i grodzkich znajdziemy wpisy, które poświadczają wszelkie transakcje (przejęcia majątku, intercyzy małżeńskie, testamenty), jak również wyroki w sprawach karnych. W średniowieczu i w epoce nowożytnej dokument miał przede wszystkim znaczenie praktyczne, jednak w XIX wieku powoli zaczynał je tracić. Księgi były co prawda wykorzystywane przez władze zaborcze, ale z upływem czasu zaczęto się zastanawiać, co dalej z nimi robić.

W 1796 roku, kilka tygodni po wkroczeniu wojsk austriackich do Krakowa, władze zaborcze zajęły zamek wawelski, eksmitując z niego wszystkie dotychczasowe urzędy, w tym sądy i ich archiwa. Dla ksiąg sądowych z okresu I Rzeczypospolitej przeznaczono pomieszczenia w budynku byłego kolegium jezuickiego (przy ul. Grodzkiej 52) . Były tu zabezpieczone przez cały okres zaborów i dwudziestolecie międzywojenne. Przetrwały w tym miejscu dwie wojny światowe. Dopiero w 1949 roku akta grodzkie i ziemskie na następne kilkadziesiąt lat znów wróciły na Wawel.

Po zawierusze napoleońskiej archiwa sądowe zostały uznane za własność Królestwa Polskiego. Mimo że znajdowały się na terenie Wolnego Miasta Krakowa, podlegały najpierw władzom guberni krakowskiej, potem kieleckiej i na koniec radomskiej Królestwa Polskiego. Instytucja nosiła nazwę Archiwum Główne Ksiąg Grodzkich i Ziemskich Województwa Krakowskiego Królestwa Polskiego.

Po powstaniu krakowskim i upadku Rzeczypospolitej Krakowskiej w 1846 roku Wolne Miasto Kraków zostało wcielone do monarchii austriackiej, natomiast archiwum jeszcze sześć lat funkcjonowało w stanie administracyjnego zawieszenia. W 1852 roku rządy rosyjski i austriacki zawarły porozumienie o przejęciu archiwów sądowych na własność Austrii, co ostatecznie nastąpiło w 1854 roku. Wówczas zostało powołane do życia c.k. Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie.

W czasach autonomii rząd austriacki przekazał archiwa w Krakowie i Lwowie władzom krajowym w Galicji. Sejm Krajowy we Lwowie 21 sierpnia 1877 roku przyjął ustawę o przejęciu tych archiwów na rzecz Królestwa Galicji i Lodomerii. Rok później zapoczątkowana została ich faktyczna działalność jako placówek nie tylko urzędowych, ale również naukowych.

Po odzyskaniu niepodległości, na mocy dekretu z 7 lutego 1919 roku, Archiwum zostało przemianowane na Archiwum Ziemskie w Krakowie i stało się częścią nowo powstałej sieci archiwalnej, natomiast w 1936 roku przyjęło nazwę Archiwum Państwowe w Krakowie. Kolejna zmiana struktur tej instytucji nastąpiła dopiero w okresie powojennym. Druga wojna światowa to czas zagrożeń i walki o nierozproszenie dziedzictwa kulturowego. Archiwum (wraz z Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa) podlegało doktorowi Erichowi Randtowi, dyrektorowi niemieckiego urzędu archiwalnego. Część dokumentacji została wywieziona do Niemiec, pozostałą jednak – wielkim wysiłkiem krakowskich archiwistów – udało się przed tym uchronić. W magazynach archiwalnych znalazły miejsce również akta Polskiej Akademii Umiejętności, akta krakowskich szkół wyższych, w tym archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, oraz archiwa magnackie, m.in. Potockich z Krzeszowic, Sanguszków z Gumnisk czy Krasickich z Leska.

Okres powojenny to czas wzmożonego zabezpieczania zasobu Archiwum. W wyniku m.in. reformy rolnej trafiły do niego archiwalia podworskie Tarnowskich z Dzikowa, Szembeków z Poręby, Hallerów z Polanki–Haller i inne, mniejsze archiwa rodzinne, majątkowe i gospodarcze z terenu województwa krakowskiego. Z Biblioteki Miejskiej w Tarnowie przejęto Archiwum Podhoreckie Rzewuskich. Wróciły również – niestety tylko w części – akta wywiezione przez Niemców.

Szybko powiększający się zasób nie mieścił się już w skromnych magazynach archiwalnych. Jako remedium w lutym 1949 roku na Archiwum przeznaczono więc osiem sal parterowych północnego skrzydła zamku wawelskiego.

W 1952 roku Archiwum Państwowe w Krakowie przejęło Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa i od tego momentu, jako jedna instytucja pod nazwą Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Krakowie, w nowym systemie ustrojowym, rozpoczęło działalność archiwalną. Jego kontynuatorem jest obecnie Archiwum Narodowe w Krakowie, które podejmując wyzwania teraźniejszości i patrząc perspektywicznie w przyszłość, nie zapomina o swoich korzeniach i dotychczasowej historii.