Krakowskie Archiwum 1878–1952. Od Krajowego do Państwowego - AKTA

Akta instytucji wymiaru sprawiedliwości

Dokumentacja instytucji wymiaru sprawiedliwości, od sądów najniższego szczebla po trybunały apelacyjne, jak również dokumentacja notariatu i adwokatury, jest jednym z najbardziej docenianych i wykorzystywanych przez badaczy rodzajów archiwaliów. To właśnie zabezpieczenie akt sądowych było podstawą do organizacji w XIX wieku krajowych archiwów w Krakowie i Lwowie. Dziś w Krakowie znajduje się największy w archiwach polskich zespół staropolskich ksiąg sądowych grodzkich (z grodów w Bieczu, Krakowie, Oświęcimiu, Nowym Sączu i Pilźnie), ziemskich (z powiatów: bieckiego, czchowskiego, krakowskiego, ksiąskiego, lelowskiego, pilzneńskiego, proszowskiego i zatorskiego) oraz sądów apelacyjnych (w tym Sądu Wyższego Prawa Niemieckiego na zamku krakowskim czy Sądu Sześciu Miast). W księgach prowadzonych od końca XIV do II połowy XVIII wieku wpisywano wyroki z zakresu sądownictwa karnego oraz cywilnego spornego, jak również wszelkie oświadczenia woli i poświadczenia transakcji. Wpisy te dokumentują wiele ważnych sfer życia społecznego. Są w nich potwierdzenia prawa własności, zawierane transakcje kupna–sprzedaży, umowy małżeńskie, rozgraniczenia majętności, nadane przywileje, rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci, uchwały sejmikowe, wyroki w sprawach karnych i cywilnych itp.

Archiwa prywatne

Do wyjątkowych należą archiwa prywatne, zwłaszcza wyróżniających się na kartach historii rodów, rodzin i osób. W spuściźnie dokumentacyjnej, obejmującej czasy od średniowiecza po wiek XX, znajdziemy sporo istotnych informacji z różnych dziedzin: źródła historyczne na temat najważniejszych wydarzeń z historii politycznej, zawarty w dokumentach obraz zjawisk społecznych, jak również opis życia codziennego. Archiwalia prywatne dotyczą nie tylko Małopolski, ale swoim zasięgiem obejmują również dawne Kresy Wschodnie. To źródło do badań nie tylko historii Polski – ale także Litwy, Białorusi i Ukrainy. Największe i najważniejsze zespoły to: Archiwum Sanguszków (ze Sławuty i Gumnisk), Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, Archiwum Dzikowskie i Chorzelowskie Tarnowskich, Archiwum Krzeszowickie Potockich. Nie można pominąć Archiwum Goetza–Okocimskiego z niezwykle interesującymi materiałami związanymi z rozwojem przemysłu browarniczego w Galicji, jak też Archiwum Lubomirskich, Karola Larischa, dóbr Osiek, dóbr Nawojowa i wielu innych, zawierających przede wszystkim źródła do badania historii gospodarczej XIX i początków XX wieku. Uzupełnieniem są skromniejsze – aczkolwiek niemniej interesujące – archiwa rodzinne, m.in. Jordanów, Lanckorońskich, Hallerów, Konopków z Modlnicy i Mogilan, Załuskich, Dembińskich. Na uwagę zasługuje również Archiwum Adama Wolańskiego z Rudki, zawierające wiele wartościowych dokumentów z Kresów Wschodnich.

Zbiory

Cenne materiały znajdują się w zbiorach i spuściznach. Do najbardziej rozpoznawalnych należą Teki Antoniego Schneidera, zawierające dokumenty gromadzone przez niego jako materiał źródłowy do wydania encyklopedii galicyjskiej (Encyklopedya do krajoznawstwa Galicyi). W jednym zbiorze zostały ujęte tysiące akt dotyczących galicyjskich miast, miasteczek i wsi. Nie do przecenienia są również zbiory Dzieduszyckich czy Zygmunta Glogera. Wiele ważnych informacji zawierają także spuścizny ks. Ludwika Ruczki czy Anny Haller.

Akta miast i wsi

Akta miast i wsi to materiały, które są szeroko wykorzystywane nie tylko przez naukowców, ale również przez regionalistów. Z końcem XIX wieku Archiwum zaczęło przejmować, jako depozyt, dokumentację z gmin, by opracować ją i zabezpieczyć. Najstarsze materiały pochodzą aż z średniowiecza, wiele z nich odnosi się do epoki nowożytnej i XIX wieku. Możemy znaleźć tam pełny obraz życia społecznego. Warto przejrzeć dokumenty (dyplomy pergaminowe) wydawane przez królów polskich, w których gminy otrzymywały różnorodne przywileje. Dokumenty te pokazują prawną i administracyjną strukturę organizmów miejskich i wiejskich.