Pamięć Świata. Pamięć Narodu.
Program „Pamięć Świata” UNESCO i udział w nim Archiwum Narodowego w Krakowie
Program Pamięć Świata, ustanowiony w 1992 r. a zainaugurowany podczas spotkania w 1993 r. w Pułtusku, jest głównym przedsięwzięciem UNESCO w dziedzinie zachowania, udostępniania i promocji dziedzictwa dokumentacyjnego. Od roku 1997 prowadzona jest międzynarodowa Lista „Pamięci Świata”, gromadząca dziedzictwo dokumentacyjne o szczególnym, ogólnoświatowym znaczeniu. Obecnie figuruje na niej 427 wpisów, zgłoszonych przez 121 krajów i 5 organizacji międzynarodowych, wśród nich jest 17 obiektów i kolekcji z Polski (w tym dwa wspólne z innymi krajami). Program jest ważnym forum międzynarodowej debaty na temat roli dziedzictwa dokumentacyjnego oraz pamięci zbiorowej we współczesnym świecie – w całym zróżnicowaniu jej znaczenia, funkcji i form przekazu w rozmaitych społeczeństwach i kręgach kulturowych. Ma ona na celu promocję dziedzictwa dokumentarnego ludzkości, udostępnianie go wszystkim zainteresowanym oraz zabezpieczenie dla przyszłych pokoleń. Program „Pamięć Świata” przewiduje także powstawanie list regionalnych oraz krajowych. Zasady kształtowania list regionalnych nie zostały dotychczas określone dla Europy. Zakłada się, że mogą one obejmować regiony, niekiedy części kontynentów i grupy kulturowe o wspólnej tradycji.
Tworzenie polskiej listy krajowej rozpoczęte zostało już w kilka lat po powołaniu do życia Programu „Pamięć Świata”. Zgodnie z założeniami Programu jej głównym celem jest wyodrębnienie najcenniejszych dokumentów i zbiorów znajdujących się w posiadaniu instytucji w Polsce lub poza granicami kraju, mających szczególne znaczenie dla dziedzictwa kulturowego i tradycji naszego kraju. Wytworzony na przestrzeni dziejów polski zasób dokumentarny wymaga należytej ochrony i powinien być w pełni dostępny do celów naukowych i edukacyjnych. Wraz z zainicjowaniem Programu „Pamięć Świata” UNESCO dąży do zaakcentowania władzom i społeczeństwom państw członkowskich problemów i zagrożeń, jakie towarzyszą przechowywaniu dziedzictwa dokumentarnego, oraz potrzebę jego wszechstronnego wykorzystywania. Poprzez szeroką prezentację najbardziej wartościowych dla społeczeństwa, kultury czy historii dokumentów, inicjatorzy Programu chcieliby też zwrócić powszechną uwagę na wielkie znaczenie zbiorów archiwów i bibliotek, a także na pilną potrzebę zapewnienia im należytej ochrony.
Krajowy Komitet Programu UNESCO „Pamięć Świata” określił kryteria wpisu na listę krajową, procedury oceny, trybu rozpatrywania wniosków, a także formę i treść wpisu. Jako główne kryteria oceny danego zbioru czy dokumentu przyjęte zostały: autentyczność w zakresie jego koncepcji, materiału, wykonania; integralność i kompletność; wyjątkowy przykład dla miejsca, w którym powstał; szczególna wartość dla okresu, w którym został wystawiony; wyjątkowy przykład dokonania umysłu człowieka; wpływ na przemiany i rozwój kultury człowieka, tradycje kulturowe i cywilizacyjne.
Inauguracja Listy Krajowej Programu „Pamięć Świata” UNESCO miała miejsce w październiku 2014 roku. Na jej pierwszej, prestiżowej liście znalazło się dziesięć najważniejszych dla historii i kultury państwa i narodu pomników, jak Ustawa Rządowa z 3 Maja 1791, czy autograf Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Wśród nich wpisany został Dokument lokacyjny miasta Krakowa z 5 czerwca 1257, przechowywany w Archiwum Narodowym w Krakowie.
(ANK, Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 29/657/2)
To jeden z najcenniejszych i najstarszych dokumentów z zasobu. Wystawiony został przez księcia krakowskiego i sandomierskiego Bolesława Wstydliwego, syna Leszka Białego, ostatniego przedstawiciela małopolskiej linii Piastów. Na jego mocy Kraków lokowany został na prawie magdeburskim na wzór Wrocławia, stawał się gminą samorządową, na której czele stał dziedziczny wójt wraz z wybieraną spośród mieszczan ławą. W mieście funkcjonowała Rada Miejska kierowana przez burmistrza, wybieranego spośród jej członków. Władze nie tylko administrowały miastem ale też pełniły funkcje sądownicze. Dokument wymienia nadto liczne przywileje i nadania, które uzyskali zarówno wójtowie, jak i cała gmina miejska. Lokacja wprowadziła nowe założenia urbanistyczne i architektoniczne. Wytyczono wówczas istniejący do dziś plan zabudowy Krakowa, z jednym z największych wśród miast średniowiecznych rynkiem pośrodku i odchodzącymi od niego szerokimi ulicami. Przez przyjęcie prawa magdeburskiego miasto wchodziło w środkowoeuropejski system prawa miejskiego, które zapewniało mu w dużym stopniu status autonomiczny a ponadto obecność we wspólnocie nie tyle międzynarodowej, co ponadpaństwowej. Sam dokument sporządzony został w języku łacińskim, na pergaminie. Spośród pięciu podwieszonych pieczęci zachowały się dwie: kasztelana krakowskiego i wojewody krakowskiego. Nie zachowały się pieczęcie: księcia, biskupa krakowskiego i kapituły krakowskiej.
W związku z obchodami 100. rocznicy odzyskania niepodległości, III. edycja Listy Krajowej Programu UNESCO “Pamięć Świata” została poświęcona zachowanym w instytucjach w kraju i zagranicą, świadectwom, dążeń niepodległościowych Polaków oraz odradzającego się państwa polskiego po 123 latach niewoli, zachowanych między innymi w archiwach i bibliotekach. W dniu 28 września 2018 r. w Belwederze zostało wyróżnionych wpisem na Listę Krajową Programu UNESCO “Pamięć Świata”, 21 obiektów, w tym akta Naczelnego Komitetu Narodowego przechowywane w Archiwum Narodowym w Krakowie.
Akta Naczelnego Komitetu Narodowego pośród innych uhonorowanych obiektów zostały zaprezentowane wszystkim zainteresowanym w dniach 29 i 30 września 2021 r. podczas Dni Otwartych. Odwiedzający mogli obejrzeć wystawę „Pamięć Polski. Dokumenty Niepodległej” prezentującą wspomniane eksponaty. Wydarzenie zostało objęte patronatem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Andrzeja Dudy w Stulecie Odzyskania Niepodległości 1918-2018. Przechowywane w zasobie Archiwum Narodowego w Krakowie akta Naczelnego Komitetu Narodowego są obfitym źródłem do badań nad okresem 1914–1918, dokumentującym wysiłki narodu polskiego w tworzeniu własnego państwa w okresie I wojny światowej. Tym cenniejszym, że po zniszczeniach II wojny światowej materiały archiwalne tam się znajdujące niejednokrotnie zastępują źródła dziś już bezpowrotnie stracone dla nauki.
Powołany w 1914 r. w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy (NKN), stanowił polityczną reprezentację mającą utworzyć z polskich sił narodowych Legiony Polskie, działające u boku armii austriackiej. NKN był najwyższą instancją w zakresie wojskowej, skarbowej i politycznej organizacji polskich sił zbrojnych. Wydał między innymi Odezwę do Narodu Polskiego oraz uchwałę o tworzeniu Legionów Polskich. Znaczenie tej organizacji stopniowo słabło. Formalnie Komisja Wykonawcza NKN zamknęła jego działalność w 1920 r., przekazując akta pod nazwą „Archiwum NKN i Legionów” do Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa, dzisiaj Archiwum Narodowego w Krakowie. Galicja i Kraków odegrały znaczącą rolę w procesie przywracania Polsce niepodległości. Jedną z inicjatyw przybliżających realizację tego celu było utworzenie w 1914 r. w Krakowie Naczelnego Komitetu Narodowego. Do jego powstania doszło podczas posiedzenia Koła Polskiego w parlamencie austriackim. Komitet był politycznym i organizacyjnym zapleczem Legionów Polskich, utworzonych na mocy jego odezwy.
Akta Naczelnego Komitetu Narodowego dokumentują proces powstawania i działania formacji wojskowej, która walnie przyczyniła się do odzyskania przez Polskę niepodległości. Są świadectwem wysiłku podejmowanego w walce o suwerenność w okresie przełomowym dla istnienia polskiej państwowości. Zawierają materiały dotyczące osób, których działalność państwowa, społeczna czy kulturalna miała ogromne znaczenie także w latach późniejszych, po roku 1918. Archiwum Naczelnego Komitetu Narodowego podzielone jest na dwie części, z których pierwsza obejmuje akta, a druga księgi. Największą wartość przedstawia grupa akt, która dokumentuje działalność i program polityczny Komitetu, poszczególnych stronnictw i ugrupowań, z uwzględnieniem stosunków krajowych i zagranicznych. Zespół, liczący ponad 34 metry bieżące akt, to cenne źródło wiedzy na temat udziału Polaków w I wojnie światowej i procesu odzyskiwania niepodległości. Zespół od 2018 r. jest w całości dostępny online w serwisie www.szukajwarchiwach.gov.pl
W kolejnej edycji Programu „Pamięć Świata” UNESCO Archiwum Narodowe w Krakowie ma nadzieję na pozytywne rozpatrzenie wniosku dotyczącego wpisu na Listę dyplomu królewskiego wystawionego 11 grudnia 1454 przed Radzyniem, w którym „Kazimierz, król polski, zatwierdza dawne prawa, niektóre zmienia i nowe mieszkańcom całego królestwa polskiego nadaje, uwzględniając szczególnie ziemię przemyską i sanocką”.
Statuty nieszawskie miały doniosłe znaczenie dla przyszłych dziejów państwa i prawa polskiego, wprowadzały bowiem wyjątkowe zmiany ustrojowe. Ograniczając władzę króla i wpływy możnowładztwa, stwarzały szerokie pole do rozwoju swobód szlacheckich, a zarazem powiększały jej przewagę nad innymi stanami. Dokonane w Nieszawie powołanie do życia sejmików okazało się punktem zwrotnym w rozwoju parlamentaryzmu polskiego. Od tego momentu można mówić o początku rozwoju demokracji szlacheckiej a zarazem końcu przewagi politycznej możnowładztwa. Władza królewska została wprawdzie ograniczona, ale również możnowładztwo utraciło wiodącą rolę w kreowaniu prawa i rządzeniu państwem. Statuty miały zatem charakter praw fundamentalnych, dzięki którym średnia szlachta stała się siłą, która posiadała możliwości decydowania o kształcie państwa polskiego. Demokracja szlachecka stawała się rzeczywistością. Poza znaczeniem statutów nieszawskich dla formowania dwuizbowego parlamentu i parlamentarnego systemu władzy to w nich ostatecznie pojawiły się postanowienia przewidujące pełną ochronę nieruchomego majątku szlacheckiego przed arbitralnie zarządzoną karą konfiskaty, ale także przed zaborami. Podlegały jej wszelkie dobra znajdujące się w posiadaniu szlachty. Przywileje nieszawskie pozostały przy zasadzie neminem captivabimus (Jedlnia 1430), jednak zniosły istniejące ograniczenia w jej stosowaniu. Immanentną wartością statutów nieszawskich pozostaje, że postawiły znaczący krok na drodze ku demokracji, oferując już w XV wieku znaczącej części społeczeństwa wolność do udziału we władzy.
(ANK, Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 29/657/250)
Informację przygotowali: dr Barbara Berska, Tomasz Wroński
Zdjęcia: Anna Seweryn; Małgorzata Multarzyńska-Janikowska; Lilianna Pochwalska