80. rocznica wyzwolenia Auschwitz-Birkenau. Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holocaustu

27 stycznia 1945 roku obóz Auschwitz został wyzwolony przez żołnierzy 100. i 322. Dywizji Strzeleckich sowieckiej 60. Armii. Paradoks historii sprawił, że żołnierze będący formalnie przedstawicielami totalitaryzmu stalinowskiego, przynieśli wolność więźniom totalitaryzmu hitlerowskiego.

W związku z 80. rocznicą wyzwolenia niemieckiego obozu koncentracyjnego KL Auschwitz-Birkenau Archiwum Narodowe w Krakowie prezentuje przykłady dokumentów dotyczących obozu  i jego ofiar.

Budowany od początku wojny aparat represji mający zwalczyć narastający ruch oporu wymagał stworzenia miejsc izolacji wrogów systemu totalitarnego. Stąd już końcem 1939 roku zrodził się projekt stworzenia obozu koncentracyjnego w niewielkim Oświęcimiu. Projekt zakładał, że osadzonych w nim zostanie ok. 10 tysięcy więźniów.

Za datę uruchomienia obozu uważa się 14 czerwca 1940 r. kiedy do KL Auschwitz dotarł z więzienia w Tarnowie pierwszy transport 728 polskich więźniów politycznych.

W chwili założenia KL Auschwitz liczył 20 murowanych budynków, jako więzienie dla 11 tysięcy więźniów. Już w kolejnym roku rozbudowywano obóz tak by mógł pomieścić 30 tysięcy oraz rozpoczęto budowę obozu w Brzezince dla 100 tysięcy więźniów. Od 1942 r. tworzono kompleks podobozów dla 200 tysięcy więźniów. W 1943 r. powstały cztery olbrzymie komory gazowe z krematoriami. Ogółem komendantura KL Auschwitz, składająca się z trzech części: obozu macierzystego, Birkenau i Monowitz a ponadto blisko 40 obozów filialnych, stając się olbrzymim kombinatem, w którym więziono i mordowano setki tysięcy osób.

Od sierpnia 1944 rozpoczęła się ewakuacja obozu, która objęła około 65 tysięcy więźniów i więźniarek (do połowy stycznia 1945 r. Przystąpiono do zacierania śladów zbrodni popełnionych w Auschwitz. Niszczono kartoteki, rejestry więźniów, imienne wykazy Żydów deportowanych i zgładzonych w Auschwitz. Urządzenia techniczne z krematoriów oraz zrabowane mienie wywożono do Niemiec. Zgładzono więźniów tzw. Sonderkommando, zmuszanych do obsługi komór gazowych i krematoriów, jako świadków eksterminacji.

W połowie stycznia 1945 r. przystąpiono do ostatecznej likwidacji obozu. Z KL Auschwitz i jego podobozów wyprowadzono około 56 tysięcy więźniów w pieszych kolumnach. Trasy ich przemarszu usłane były tysiącami zwłok więźniów zastrzelonych bądź zmarłych z wycieczenia.

Wycofujący się przed żołnierzami Armii Czerwonej SS-mani wysadzili krematoria, podpalili budynki i baraki obozowe, nie zdążyli zamordować wszystkich pozostających w obozie blisko 9 tysięcy więźniów.

Jako pierwsi do niemieckiego obozu koncentracyjnego i obozu zagłady dotarli zwiadowcy na koniach. Po krótkich walkach z wycofującymi się Niemcami w centrum Oświęcimia, podczas których poległo 299 sowieckich żołnierzy, oba obozy – Auschwitz i Birkenau – zostały wyzwolone około godz. 15:00.

Wojska sowieckie otrzymały bliższe informacje o Auschwitz dopiero po wyzwoleniu Krakowa i w związku z tym nie były w stanie dotrzeć do bram KL Auschwitz przed 27 stycznia 1945 r.

W obozie macierzystym, Birkenau i Monowitz doczekało wyzwolenia około 7 tysięcy więźniów.

W bezpośrednich walkach o wyzwolenie oświęcimskiego obozu macierzystego, obozu w Birkenau i obozu w Monowitz oraz miasta Oświęcim i okolicy, poległo wielu żołnierzy sowieckich, wśród nich dowódca 472. pułku, pułkownik Siemen Lwowicz Biesprozwannyj.

W wyzwolonych obozach Auschwitz, Birkenau i Monowitz znajdowało się wtedy ok. 7000 więźniów. Byli to głównie Żydzi, poza tym Polacy, Białorusini i Rosjanie – ci, którzy nie byli w stanie iść w marszach śmierci na zachód.

Świat mógł zobaczyć ogrom wyrządzonego zła.

„Ludzie ludziom zgotowali ten los” (Medaliony Zofii Nałkowskiej)

1,3 mln deportowanych

Ponad 20 narodowości

Żydzi – 1,1 mln

z Węgier – 430 tys.

z Polski – 300 tys.

z Francji – 69 tys.

z Holandii – 60 tys.

z Grecji – 55 tys.

z Protektoratu Czech i Moraw – 46 tys.

z obozów koncentracyjnych i innych ośrodków – 34 tys.

ze Słowacji – 27 tys.

z Belgii – 25 tys.

z Niemiec i Austrii – 23 tys.

z Jugosławii – 10 tys.

z Włoch – 7,5 tys.

z Łotwy – 1 tys.

z Norwegii – 690

Polacy – 140 tys.

Romowie – 23 tys.

Jeńcy sowieccy – 15 tys.

Inne grupy – 25 tys.

1,1 mln zamordowanych

Źródło: 70.auschwitz.org

W 1947 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej przyjął uchwałę w sprawie zachowania terenu byłego hitlerowskiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu jako Pomnik Męczeństwa Narodu Polskiego i innych Narodów.

W 1979 roku tereny byłego obozu w granicach objętych muzeum wpisane zostały na listę światowego dziedzictwa UNESCO, jako jedyne tego typu miejsce, poniekąd w imieniu wszystkich innych miejsc ludobójstwa.

Wiele spośród przechowywanych w Archiwum Narodowym w Krakowie dokumentów związanych z KL Auschwitz dużą część stanowią akta Polskiego Komitetu Opiekuńczego, oddziału jedynej zalegalizowanej przez władze niemieckie organizacji charytatywnej – Rady Głównej Opiekuńczej. Powstał na gruncie kilku organizacji charytatywnych. w tym m.in. Obywatelskiego Komitetu Pomocy pod przewodnictwem księdza Metropolity Adama Sapiehy, Komitetu Pomocy Zimowej. Początkowo pełnił rolę koordynatora działalności organizacji charytatywnych na terenie Krakowa, z biegiem czasu, wskutek polityki niemieckiej przejmował organizacje włączając je w swoje struktury, gdzie zachowywały one jednak dużą autonomię.

Korespondencja z przedstawicielami PolKo w sprawie pomocy dla więźniów KL Auschwitz

Archiwum Narodowe w Krakowie, Polski Komitet Opiekuńczy Kraków-miasto, sygn. 29/553/181

Lista podopiecznych PolKo

Archiwum Narodowe w Krakowie, Polski Komitet Opiekuńczy Kraków-miasto, sygn. 29/553/182

Wysyłka paczek do obozów  – wykazy osób objętych pomocą, 1943 r.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Polski Komitet Opiekuńczy Kraków-miasto, sygn. 29/553/182

Sprawozdania z realizacji akcji pomocowej dla więźniów obozów koncentracyjnych, 1943 r.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Polski Komitet Opiekuńczy Kraków-miasto, sygn. 29/553/182

Istniała również możliwość realizowania przekazów bankowych poprzez niemieckie banki, działające na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Zdesperowane rodziny często sięgały po tę możliwość pomocy swoim najbliższym.

Przekazy pieniężne na konta obozowe dla więźniów KL Auschwitz, wykonywane poprzez Creditanstalt-Bankverein Filiale Krakau, wrzesień 1941 r.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Akta niemieckich władz, instytucji i osób z czasów okupacji hitlerowskiej – zbiór szczątków zespołów, sygn. 29/426/476

Polecenie przelewu na konta obozowe dla więźniów KL Auschwitz,  realizowane poprzez Creditanstalt-Bankverein Filiale Krakau, grudzień 1941 r.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Akta niemieckich władz, instytucji i osób z czasów okupacji hitlerowskiej – zbiór szczątków zespołów, sygn. 29/426/477

Korespondencja w sprawie zapomogi dla Józefa Pająka do KL Auschwitz poprzez Creditanstalt-Bankverein Filiale Krakau, 1942 r.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Towarzystwo Kredytowo-Bankowe. Filie w Krakowie i Lwowie, sygn. 29/623/5

Korespondencja w sprawie zapomogi dla Władysława Pakosza z KL Auschwitz poprzez Creditanstalt-Bankverein Filiale Krakau, 1941 r.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Towarzystwo Kredytowo-Bankowe. Filie w Krakowie i Lwowie, sygn. 29/623/5

Najbardziej wstrząsający obraz KL Auschwitz, ogromu zbrodni i okrucieństwa jawi się w zachowanych raportach Armii Krajowej Okręgu Śląskiego

Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Okręgu Śląskiego Armii Krajowej, sygn. 29/1316/1 (fragment raportu)

Plan Obozu Koncentracyjnego Auschwitz oraz raport i meldunki dotyczące sytuacji wewnątrz oraz położenia więźniów w obozie

Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Okręgu Śląskiego Armii Krajowej, sygn. 29/1316/20